Waar blijft de kerk?

29 februari 2016

Boekrecensies: Waar blijft de kerk?

In oktober 2015 verscheen een nieuw boek van Erik Borgman (1957), hoogleraar Publieke Theologie aan de Universiteit van Tilburg, met de voor mij interessante titel: ‘ waar blijft de kerk, gedachten over opbouw in tijden van afbraak” .

De situatie van de rooms-katholieke kerk in Nederland is ernstig. Het kerkbezoek daalt al enkele decennia en daar lijkt voorlopig geen eind aan te komen. De krimp begint te veranderen in een verdampen want de generatie waar de kerk tot nu toe op dreef, sterft uit. Borgman drukt de neus van de lezer op deze harde feiten. Hij biedt geen kant enklare oplossing om uit dit dal te geraken.

Wat hij wel biedt is een reflectie op de betekenis van de kerk. Ofwel: hij nodigt uit om rond te kijken in het dal. Zo creëert hij ruimte voor reflectie over de betekenis van kerk in de huidige maatschappij.

Sinds het Tweede Vaticaans Concilie heeft de kerk — of beter gezegd, hebben actieve gelovigen — geprobeerd de kerk bij de tijd te brengen. Maar dat hield vaak in dat de kerk werd aangepast aan de moderne tijd. Zo verliest de kerk haar eigenheid. “Is er nog iemand die gelooft dat de eucharistie Gods onherroepelijke betrokkenheid in Christus onthult, en de Geest voor ons de Bijbelse geschriften zo kan openen dat ons hart opnieuw gaat branden?” vraagt hij zich af.

Borgman waarschuwt tegen het sluiten van kerken. Een kerk is niet zomaar een dak boven wat hoofden, zegt hij. Net als de samenleving is ook de kerk op beslissende momenten vooruitgekomen, of menselijk gesproken zelfs gered, door mensen die niet deden wat hun werd opgedragen, maar wat zij zagen dat nodig was. Zelfs al zag niemand anders dat, en leek niemand het met hen eens, stak in ieder geval niemand voor hen de nek uit.

Het boek laat zich redelijk vlot lezen, maar heeft ook een wat taaier, theoretisch deel over de centrale betekenis van de eucharistie. Hij citeert daarbij regelmatig uit conciliedocumenten en – recente !- pauselijke brieven, die gelukkig met een goede bronvermelding en uitleg, redelijk goed (voor mij als belangstellende leek) te volgen zijn.

Hij noteert een aantal prikkelende uitspraken:

De kerk is geen bedrijf, ze is een sacrament. De organisatorische benadering van de kerk, het managen van de krimp zoals dat tegenwoordig heet, doet geen recht aan wat de kerk in de eerste plaats is: een geschenk van God aan de wereld.
De kerk belichaamt Gods verbondenheid met de wereld, een plaats van Gods aanwezigheid (p. 21v), zelfs als er steeds minder mensen zijn die dat geloven.
De waarheid van de kerk is niet afhankelijk van haar succes in de wereld. Het is belangrijk dat de kerk deze eigenheid in wisselende situaties geloofwaardig vorm geeft. Ze is sacrament (zichtbaar geloofsteken) omdat ze de verbondenheid van God met heel de wereld en alle mensen tot uitdrukking brengt. Voor minder hoeven we het niet te doen. “De kerk legt deze verbinding niet, dat doet God. De kerk houdt deze verbinding ook niet in stand, dat doet God eveneens. Maar God maakt hierbij mede gebruik van de kerk, die geroepen is zichtbaar te maken dat wij leven van de goddelijke liefde die zichzelf wegschenkt” (p. 41).

Het katholieke zit toch vooral in de centrale visie op de kerk als sacrament.

Wij dragen de kerk niet, de kerk draagt ons. We moeten loskomen van een al te krampachtige doenerigheid, van managementbenadering en organisatie-denken, van een kerkelijk maakbaarheidsdenken. We doen er beter aan ons weer te laten raken, zo valt zijn betoog samen te vatten.

Inzake de discussie over de toekomst van de (rooms-katholieke) kerk in ons land:

De kerk hangt niet van ons af, zo onderstreept Borgman. Maar wat de toekomst van de kerk betreft komt het wel op ons aan.
Wat moet God aanvangen als er niemand meer is die in hem gelooft? Wat moet je met de plaatselijke parochiekerk als het aantal gelovigen onder een kritische grens terecht komt?
De kerk is in transitie: een structurele verandering die het resultaat is van op elkaar inwerkende en elkaar versterkende ontwikkelingen . Zoals ze door de geschiedenis heen altijd is geweest. Het is in elke tijd weer een uitdaging mee te bewegen met de veranderingen in de cultuur, zonder je daaraan over te leveren.

Stof tot nadenken is er te over; zeker niet geschikt voor elke parochiaan, die zich zorgen maakt over het voortbestaan van zijn kerkgebouw, maar – ook na herhaaldelijk wegleggen en weer de draad oppakken- zeker voor velen aanbevelenswaardig.

Richard Gielens